ज्येष्ठ इतिहास संशोधक गजानन मेहेंदळे (Gajanan Mehendale) यांच्या निधनामुळे इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये शोककळा पसरली आहे.
गेल्या आठवड्यात ज्येष्ठ इतिहास संशोधक गजानन भास्कर मेहेंदळे (Gajanana Mehendale) यांचे निधन झाले. त्यांच्या जाण्याने केवळ महाराष्ट्राचेच नव्हे, तर देशाच्या इतिहासाच्या अभ्यासाचे एक महत्त्वाचे पान गळाले आहे. त्यांच्या निधनानंतर शिवशंभू विचार मंच खेड (Khed) यांच्या वतीने त्यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली अर्पण करण्यात आली. या श्रद्धांजली सभेचे आयोजन रोटरी स्कूल, भरणे खेड (Khed) येथे करण्यात आले होते, जिथे अनेक इतिहासप्रेमी नागरिक आणि अभ्यासक उपस्थित होते.
गजानन मेहेंदळे यांचे जीवनकार्य आणि अथांग संशोधन प्रवास हा नव्या पिढीसाठी प्रेरणादायी आहे.
गजानन मेहेंदळे हे एक असे व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यांनी आपले संपूर्ण जीवन इतिहासाच्या सेवेत समर्पित केले. त्यांच्या जीवन कार्याची ओळख शिवशंभू विचार मंचच्या जिल्हा संयोजक डॉ. परेश मळणगावकर, डॉ. सिद्धेश चिखले, ॲड. अमेय मालशे आणि विराज चिखले यांनी उपस्थितांना करून दिली. या वेळी, गजानन मेहेंदळे (Gajanan Mehendale) यांनी इतिहासाच्या प्रत्येक पैलूला अत्यंत बारकाईने पाहिले आणि त्यावर सखोल संशोधन केले, असे त्यांनी सांगितले.
मेहेंदळे सरांनी 1971 च्या बांगलादेश युद्धादरम्यान (Bangladesh War) प्रत्यक्ष युद्धभूमीवरून वार्तांकन केले होते.
गजानन मेहेंदळे यांच्या आयुष्यातील एक महत्त्वाचा अध्याय म्हणजे 1971 च्या बांगलादेश युद्धादरम्यान (Bangladesh War) त्यांनी केलेले वार्तांकन. त्यावेळी ते दैनिक ‘तरुण भारत’ (Tarun Bharat) या वृत्तपत्रासाठी काही काळ थेट युद्धभूमीवरून बातम्या पाठवत होते. ही गोष्ट त्यांच्या धाडसी आणि समर्पित स्वभावाची द्योतक आहे. एका इतिहासकाराने केवळ जुन्या घटनांचा अभ्यास न करता, वर्तमानातील ऐतिहासिक घटनांचे साक्षीदार बनून त्याचे दस्तऐवजीकरण करणे, हे निश्चितच त्यांच्या अथांग व्यक्तिमत्त्वाची ओळख करून देते.
55 वर्षांच्या खडतर ज्ञानसाधनेतून गजानन मेहेंदळे यांनी 10,000 हून अधिक पानांचे संशोधनपर लिखाण केले.
वयाच्या 24 व्या वर्षापासून गजानन मेहेंदळे (Gajanan Mehendale) यांनी शिवाचरित्र (Shivcharitra) अभ्यासणे सुरु केले. ही सुरुवात त्यांच्या पुढील 55 वर्षांच्या अखंड ज्ञानसाधनेची नांदी ठरली. या प्रदीर्घ काळात त्यांनी सुमारे 10,000 हून अधिक पानांचे संशोधनपर लिखाण केले. त्यांचे हे कार्य केवळ संख्यात्मक दृष्ट्या मोठे नाही, तर गुणात्मक दृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचे आहे. प्रत्येक पानावर त्यांच्या कठोर परिश्रमाची आणि इतिहासाप्रती असलेल्या निष्ठेची साक्ष मिळते. त्यांच्या या योगदानामुळेच ‘गजानन मेहेंदळे’ हे नाव इतिहासात अजरामर झाले आहे.
अस्सल साधनांचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांनी मोडी लिपी (Modi Script) सह अनेक परदेशी भाषा आत्मसात केल्या होत्या.
गजानन मेहेंदळे यांच्या संशोधनाची खोली त्यांच्या भाषाज्ञानातून दिसून येते. शिवचरित्राच्या आणि मराठा इतिहासाच्या (Maratha History) अस्सल साधनांचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांनी केवळ मोडी लिपी (Modi Script)च नव्हे, तर फारसी, उर्दू, फ्रेंच, पोर्तुगीज आणि जर्मन यांसारख्या अनेक परदेशी भाषा आत्मसात केल्या होत्या. यामुळे त्यांना थेट मूळ कागदपत्रांचा अभ्यास करता आला, ज्यामुळे त्यांच्या संशोधनाला एक वेगळी उंची मिळाली. इतक्या भाषांवर प्रभुत्व मिळवून ऐतिहासिक दस्ताऐवजांचा अभ्यास करणारे गजानन मेहेंदळे हे खरे ज्ञानयोगी होते.
मराठा इतिहासासोबतच त्यांनी मुघल राज्यकर्ते (Mughal Rulers) आणि इस्लाम (Islam) विषयक प्रचुर लेखन केले.
गजानन मेहेंदळे यांचे संशोधन केवळ मराठा इतिहासापुरते (Maratha History) मर्यादित नव्हते, तर त्यांनी मुघल राज्यकर्ते (Mughal Rulers), त्यांचे धार्मिक धोरण आणि इस्लाम (Islam) या विषयांवरही प्रचुर लेखन केले आहे. त्यांच्या लेखनातून इतिहासाच्या अनेक बाजू प्रकाशात आल्या, ज्या अनेकदा दुर्लक्षित राहिल्या होत्या. त्यांनी इतिहासाची असंख्य अस्सल साधने अभ्यासून कित्येक घटनांचा उलगडा केला, ज्यामुळे इतिहासाच्या दृष्टिकोनात एक नवीन दिशा मिळाली.
मेहेंदळे सरांनी ‘श्री राजाशिवछत्रपती’ सह अनेक महत्त्वाची पुस्तके लिहिली.
गजानन मेहेंदळे (Gajanan Mehendale) यांच्या काही महत्त्वाच्या प्रकाशित पुस्तकांमध्ये ‘श्री राजाशिवछत्रपती’ (Shri Rajashivchhatrapati), ‘इस्लामची ओळख’ (Islamchi Olakh), ‘शिवाजी महाराज झाले नसते तर’ आणि ‘Tipu Sultan as he really was’ यांचा समावेश आहे. ही पुस्तके त्यांच्या सखोल अभ्यासाची आणि तटस्थ दृष्टिकोनाची साक्ष देतात. याशिवाय, त्यांनी दुसऱ्या महायुद्धाचे (World War II) विवेचन करणारे भरपूर लेखन केले आहे, जे अजून प्रकाशनाच्या प्रतीक्षेत आहे. यावरून त्यांच्या कार्याची व्याप्ती किती मोठी होती, हे लक्षात येते.
प्रसिद्धीपासून नेहमीच दूर राहणाऱ्या गजानन मेहेंदळे यांच्या जाण्याने इतिहासाची कधीही न भरून निघणारी हानी झाली आहे.
गेल्याच आठवड्यात शिवशंभू विचार मंचच्या (Shivshambhu Vichar Manch) राज्य बैठकीत गजानन मेहेंदळे यांनी मार्गदर्शन केले होते, ज्यामुळे त्यांच्या निधनाची बातमी इतिहास अभ्यासकांसाठी अधिक धक्कादायक ठरली. प्रसिद्धीपासून नेहमीच दूर राहणारे, पण आपल्या ज्ञानसाधनेत कधीही खंड न पडू देणारे गजानन मेहेंदळे (Gajanan Mehendale) यांच्या जाण्याने इतिहासाची कधीही न भरून निघणारी हानी झाल्याची भावना यावेळी श्रद्धांजली सभेला उपस्थित असलेल्या सर्वांनी व्यक्त केली. त्यांचे कार्य आणि विचार हे येणाऱ्या अनेक पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरतील.
हे ही वाचा – खेड तालुक्यातील मिर्ले गावात विवाहितेचा विनयभंग (Mirle molestation)
